کد مطلب:26273 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:56

گنجینه پرسمان » اديان و مکاتب

ماترياليسم تاريخي كه اكنون در دنيا حرف اوّل را ميزند؛ يعني اقتصاد و پول، اوّلين نقش در زندگي بشر را دارد. با اين وضع چه بايد كرد؟ در حالي كه اسلام آن را رد كرده و استاد شهيد مطهري در كتابش مطرح نموده است؟ البته ثروت به خودي خود بد نيست امّا آن گونه كه امروز بشر وابسته به آن است، چه بايد كرد؟

1. ماترياليسم تاريخي بخشي از فلسفه ماركسيستي لنينستي است كه عامترين تئوري و اسلوب شناخت جامعه را همانند يك سيستم يگانه و در حال تكوين و تكامل مطالعه ميكند. به بيان علميتر ماترياليسم تاريخي يك علم فلسفي درباره رابطه بين هستي اجتماعي(1) و آگاهي اجتماعي(2)، درباره عامترين قوانين و قواي محركه تكامل جامعه بشري و مقولات اساسي آن است.

در حقيقت، تئوري عام و اسلوب علمي شناخت جامعه و تغيير آن است.(3)

محوريت بحث ماترياليسم تاريخي، ناظر به خود بيگانگي بشر در برابر عواملي چون دين، ثروت، حكومت و... است. چنان كه شهيد مطهري به تفصيل در كتاب نقدي بر ماركسيسم آوردهاند، مفهوم خودبيگانگي را ماركس از فلسفه فوئر ماخ اخذ كرده، با اين تفاوت كه فوئر ماخ، دين را مصداق خود بيگانگي بشر ميدانست و ماركس آن را به عوامل ديگر (ثروت، حكومت و...) تعميم داد.(4)

ماترياليسم تاريخي، بررسي نقش و نفوذ اين عوامل در تدوين و تكامل اجتماعات بشري وانهدام و اضمحلال آنها است كه البته عامل ثروت و سرمايه مهمترين نقش را دراين باره بازي ميكند.

با اين توضيح مختصر، معلوم ميشود كه ماترياليسم تاريخي به معناي حكومت سرمايه يا پول (به معناي اعم) بر دنيا نيست. ضمن اينكه ماترياليسم تاريخي با سقوط دولتهاي مبتني بر فلسفه ماركسيستي و لنينسيتي، اهميت و اعتبار خود را در سطح جهاني از دست داده و به هيچ وجه معتقدات آن حرف اوّل را در جهان نميزند.(5)

2. احتمالاً منظور شما از ماترياليسم تاريخي، نفوذ سرمايه داري و رواج آن در جهان است. در اين نگره رسيدن به سود و سرمايه مهم است و هدف اساسي زندگي، بر اين اساس كه به نوعي رويكرد مادي گرايانه به زندگي و خوشبختي در جهان است، همه چيز را تفسير مادي مينمايد.

اما به بخش ديگر از زندگي كه (معنويت و نيازهاي معنوي باشد) توجه ندارد. شايد به همين خاطر از آن تعبير به ماترياليسم نمودهايد. در اين نوع تفكر، پول و سرمايه و اقتصاد، هدف زندگي است و خوشبختي و لذّت به همين معنا شده و در آن خلاصه ميشود.

3. مسلماً اين ديدگاه مورد تأييد اسلام نيست. بازخواني دوباره آيات و روايات فراواني كه در اين راستا وجود دارد، ما را متوجه ميسازد كه اسلام تا چه حد با اين ديدگاه به مخالفت برخاسته است. پول و سرمايه و ديگر امور مادي، وسيلهاي براي رسيدن به زندگي سعادتمندانه در اسلام مورد توجه قرار گرفته، نه به عنوان هدف زندگي. سرمايه مادي اگر هدف قرار گيرند، نه تنها باعث خوشبختي واقعي انسان نخواهند بود، بلكه انسان را از رسيدن به سعادت حقيقي باز خواهند داشت.

اسلام با دادن آگاهيهاي لازم درباره آفرينش انسان و جهان و هدفمند بودن آن، نهايت حركت بشر را به سوي كمالاتي تصوير ميكند كه خداوند براي او در نظر گرفته است.از اين رو ضمن بيان مناسبات موجود ميان انسان و جهان، دستورهاي مهمّي در نحوه استفاده از امكانات و ابزار طبيعي، پول و سرمايه و... دارد تا سعادت حقيقي را نمايان كرده و آن را تأمين نمايد.

از اين جهت براي فقيران بر گردن اغنيا حقوقي قرار ميدهد. بر انفاق و صدقه و قرض الحسنه تأكيد ميكند واز ربا و قمار و احتكار و گران فروشي و كم فروشي باز ميدارد.

امروزه: دنيا همان گونه كه اشاره كردهايد، در سوداي زراندوزي و سرمايه داري غرق است. حقيقت اين است كه اين شيوه زندگي بر فاصلههاي طبقاتي ميافزايد. فقرا را فقيرتر و اغنيا را غنيتر ميسازند؛ معيار ارزشها را تغيير ميدهد؛ سخاوت وجود و بخشش و دستگيري از بينوايان را بر نميتابد؛ علم و فرهنگ و تحصيل و ساز و كارهاي مربوط به آن را پس ميراند و در درجات چندم ارزش قرار ميدهد.

بايد با شناخت حقيقت وجود آدمي و توجه به تمام ابعاد انساني كه مطمئناً تنها در بُعد مادي و نيازهاي آن خلاصه نميشود، نيز نظر به نيازهاي معنوي و دروني كه بُعد اصلي وجود انسان و نيازهاي اساسي انساني مربوط به آن است، چشم به آيندهاي بهتر و زندگي سعادتمندانه بدوزيم؛ هم چنين باآگاهي بخشي به افراد جامعه در اين مسير با توجه به اين مطلب اساسي كه هر چه در دنيا و متعلق به آن است، زائل شدني و از بين رفتني است و خوشبختي واقعي نميتواند مربوط به آن باشد: ما عندكم ينفد و ما عنداللَّه باق؛ آنچه نزد شما است (در دنيا) از بين ميرود و آنچه نزد خداوند است، باقي ميماند.

پي نوشتها:

1. هستي اجتماعي عبارت است از حيات مادي جامعه و تمامي شرايط عيني زيست و رابطه انسانها با طبيعت، از همه مهمتر، فعاليت توليدي انسان و بالاخره مناسبات اقتصادي بين خود انسانها در جريان توليد.

2. آگاهي اجتماعي عبارت است از حيات معنوي و روحي انسانها، كليه انديشهها و تئوريها و جهان بيني هايي كه فعاليت انساني را رهبري ميكنند، هم چنين كليه نظريات و تصورات و روحيات.

3. ر.ك: نيك آئين، امير، ماترياليسم ديالكتيك، ماترياليسم تاريخي، ج 2، ص 18 و 17 و 13، انتشارات حزب توده ايران، 1358.

4. ر.ك: مجموعه آثار شهيد مطهري، ج 13، ص 787 به بعد. شايان تذكر است استاد شهيد مطهري ماترياليسم تاريخي را به نوعي تفسير تاريخ بر اساس شناخت عامل اقتصاد به عنوان عامل اصلي و محرّك حقيقي تعريف كردهاند.

5. خطوط اساسي ماترياليسم تاريخي توسط ماركس و انگلس در كتاب ايدئولوژي آلماني كه در سال 1886 م نوشته شده بيان گرديد و سپس در كتاب نقدي بر اقتصاد سياسي ماركس، اصول آن تدوين شد و بالاخره در كتاب كاپيتال ماركس، اصول و قواعد آن به نحو درخشاني مورد استفاده قرار گرفت.